Đặc sản

Mít, vải thiều, sắn, lạc, đỗ ở các xã phía Bắc huyện có nhiều đồi núi như: trám đen ở xã Hoàng Vân, bánh chưng Hoàng Vân, rau cần Hoàng Lương. Một số đặc sản nổi tiếng đã vào ca dao và bài hát nhưng hiệp nay không còn: lụa làng Cẩm Xuyên, cá cháy sông Cầu, quýt bộp trồng ở các soi bãi dọc sông Cầu, cải Tiếu của làng Tiếu, trầu không làng Gia Cát, quả sở dùng để ép dầu ăn ở làng Thù Sơn.

Truyền thống cách mạng

Đêm ngày 9 tháng 3 năm 1945 Nhật nổ súng đánh bại các đội quân Pháp ở thị xã Phủ Lạng Thương. Ngay đêm Nhật đảo chính Pháp ngày 9 tháng 3 năm 1945 Hội nghị mở rộng của Ban thường vụ trung ương Đảng đã họp tại làng Đình Bảng, do Trường Chinh chủ trì, để đánh giá tình hình và đề ra chủ trương mới. Ngày 12 tháng 3 năm 1945 Ban thường vụ trung ương đã ra chỉ thị "Nhật - Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta".

Sau khi dự Hội nghị mở rộng của Ban thường vụ trung ương, Lê Thanh Nghị (đặc phái viên của Trung ương, chỉ đạo phong trào chống Nhật ở các tỉnh Bắc Ninh, Bắc Giang, Phúc Yên) và Nguyễn Trọng Tỉnh (Bí thư Ban cán sự đảng tỉnh Bắc Giang) nhận lệnh của Tổng Bí thư Trường Chinh về ngay Hiệp Hòa để chỉ đạo phong trào. Về tới xã Xuân Biều thuộc tổng Cẩm Bào (đó là đơn vị hành chính thời phong kiến, nay là làng Xuân Biều thuộc xã Xuân Cẩm), thấy chính quyền cũ ở đây hoang mang dao động đến cao độ, nhân dân sôi sục khí thế đấu tranh, hai người đã quyết định phát động quần chúng khởi nghĩa giành chính quyền.

Chiều ngày 12 tháng 3 năm 1945 Lê Thanh Nghị, Nguyễn Trọng Tỉnh, Hà Thị Quế, Lê Thị Thuận, Phạm Yên... họp tại đình Xuân Biều bàn kế hoạch khởi nghĩa. Thực hiện kế hoạch khởi nghĩa cướp chính quyền, tự vệ bí mật tiếp cận lý trưởng để tước bằng triện, giấy tờ. Lấy được bằng triện, ngay lập tức tối hôm đó, một cuộc mít tinh lớn được tổ chức tại đình Xuân Biều, có hơn 70 tự vệ và 300 quần chúng tham gia. Nguyễn Trọng Tỉnh tuyên bố thủ tiêu chính quyền cũ, thành lập chính quyền cách mạng, thành lập Ủy ban dân tộc giải phóng xã. Đây là cuộc khởi nghĩa giành chính quyền cấp xã thắng lợi đầu tiên trên phạm vi cả nước nhờ vận dụng chỉ thị ngày 12 tháng 3 năm 1945 của Ban thường vụ trung ương Đảng về khởi nghĩa từng phần, tạo điều kiện tiến tới tổng khởi nghĩa.

Ngày 13 tháng 3 năm 1945 Ủy ban dân tộc giải phóng làng Trung Định được thành lập, xóa bỏ hoàn toàn chính quyền cũ ở đây, thành lập chính quyền mới. Từ đêm ngày 12 tháng 3 năm 1945 và ngày 13 tháng 3 năm 1945 lính giữ đồn điền Vát vô cùng hoảng sợ trước phong trào cách mạng của quần chúng đã bỏ chạy, chủ đồn điền Vát cũng bỏ chạy.

Ngày 13 tháng 3 năm 1945 Ủy ban dân tộc giải phóng Xuân Biều, TrUng Định (Trung Hòa, Trung Hưng Mai Trung ngày nay) đã huy động tự vệ và quần chúng đông tới 3.000 người rầm rộ kéo đến bao vây đồn điền Vát, lấy toàn bộ số thóc và trâu bò trong đồn điền.

Ngày 15 tháng 3 năm 1945 một cuộc mít tinh lớn được tổ chức ở chợ Vân, Lê Thanh Nghị và Nguyễn Trọng Tỉnh lên diễn thuyết hô hào quần chúng phá kho thóc của Nhật, chống Nhật thu thuế, thành lập chính quyền cách mạng.

Ngày 16 tháng 3 năm 1945 một cuộc biểu tình thị uy gồm trên 1.000 người của tự vệ và quần chúng hai tổng Hoàng Vân, Ngọc Thành và khu ấp Ba Huyện được tổ chức. Đoàn biểu tình đi qua đồn Trị Cụ đến thẳng đồn điền Cọ phá kho lấy thóc.

Từ ngày 15 tháng 4 đến ngày 20 tháng 4 năm 1945 Hội nghị quân sự cách mạng Bắc Kỳ lần thứ nhất họp tại nhà ông Ngô Văn Đông làng Liễu Ngạn, tổng Hoàng Vân. Dự hội nghị có Trường Chinh (Tổng bí thư Đảng chủ trì), Võ Nguyên Giáp, Văn Tiến Dũng, Trần Đăng Ninh, Lê Thanh Nghị... Hội nghị đặt nhiệm vụ quân sự vào vị trí đặc biệt quan trọng, tiến tới tổng khởi nghĩa giành chính quyền trong cả nước, quyết định thống nhất các lực lượng vũ trang thành Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân, mở trường cấp tốc đào tạo cán bộ quân sự chính trị, xây dựng 7 chiến khu lớn trong cả nước (Hiệp Hòa nằm trong chiến khu II).

Được sự giúp đỡ của Trung ương, trực tiếp là Trường Chinh, Lê Thanh Nghị, ngày 8 tháng 5 năm 1945 một cuộc hội nghị đại biểu nhân dân các xã thuộc huyện Hiệp Hòa được triệu tập tại đình làng Quế Sơn (tổng Quế Trạo) bầu ra Ủy ban dân tộc giải phóng huyện và ra nghị quyết tạm chia ruộng đất của hai đồn điền Cọ và Vát cho tá điền và nông dân nghèo. Như vậy Hiệp Hòa là huyện đầu tiên trong toàn tỉnh thành lập Ủy ban dân tộc giải phóng huyện và có Nghị quyết tạm chia ruộng đất.

Trước áp lực của cách mạng, tri huyện Thái Vĩnh Thịnh hết sức hoảng sợ, đã nhắn tin xin được gặp cán bộ Việt Minh. Việt Minh cử người đến liên lạc với tri huyện và bố trí cho tri huyện gặp Nguyễn Trọng Tỉnh. Tri huyện xin quy thuận Việt Minh và nhận làm nội ứng khi quân cách mạng tấn công huyện lỵ. Tối ngày 1 tháng 6 năm 1945 một đơn vị vũ trang của tỉnh cùng với tự vệ Hoàng Vân do Lương Văn Đài và Nguyễn Trọng Tỉnh chỉ huy, bố trí lực lượng, triển khai kế hoạch chiến đấu. Bốn trung đội do Lương Văn Đài trực tiếp chỉ huy đã tiến thẳng vào cổng huyện do tri huyện mở sẵn đón. Toàn bộ lính trong huyện nộp vũ khí đầu hàng. Việt Minh tập trung tri huyện, nha lại, binh lính để nghe giải thích chính sách của Việt Minh, sau đó đốt toàn bộ sổ sách tài liệu của chính quyền cũ, thu 30 súng. Riêng lục sự Liễn bị xử tử hình tại chỗ vì làm tay sai đắc lực cho Nhật, gây nhiều tội ác với nhân dân; đồng thời san bằng huyện đường, chấm dứt vĩnh viễn chính quyền của chế độ phong kiến thực dân và phát xít ở huyện Hiệp Hòa. Như vậy Hiệp Hòa là huyện giành chính quyền đầu tiên trong hai tỉnh Bắc Giang và Bắc Ninh, trước ngày tổng khởi nghĩa ở Hà Nội ngày 19 tháng 8 năm 1945 là 79 ngày.

Thời kỳ kháng chiến chống Pháp

Trong kháng chiến Hiệp Hòa là vùng tự do (Việt Minh kiểm soát) nhưng giáp giới các vùng tề (do Pháp kiểm soát). Pháp xây dựng một loạt các vị trí, đồn bốt ở Núi Con Voi, Mỏ Thổ, Núi Nhẫm, Ngã Ba Xà, Chờ, Yên Phụ, Núi Đôi để cô lập Hiệp Hòa. Hiệp Hòa chịu rất nhiều cuộc càn quét và ném bom của Pháp, sau đây là những trận lớn (không kể các trận Pháp huy động từ 100 đến 500 quân):

• Sáng ngày 9 tháng 5 năm 1949 giữa lúc chợ Thắng đông người, ba máy bay của Pháp bất ngờ bay tới, chúc đầu ném hai quả bom xuống giữa chợ, một quả nổ dưới đất, một quả nổ trên cành cây si, sau đó các máy bay quay lại tiếp tục bắn phá. Hơn 150 người bị chết và nhiều người bị thương, máu nhuộm đỏ nước ao ở cổng chợ.
• Ngày 11 tháng 1 năm 1950 lực lượng Pháp gồm 400 lính Pháp và 400 lính người Việt từ vị trí Mỏ Thổ và Con Voi tiến lên càn quét các xã Lương Phong, Đoan Bái, Đức Thắng, Danh Thắng, đốt phá Thị trấn Thắng và huyện lỵ, bắt dân tản cư về lập tề.
• Ngày 20 tháng 3 năm 1950 Pháp huy động một lực lượng lớn gồm 5.000 quân từ các vị trí Con Voi, Mỏ Thổ, Đáp Cầu, Chờ, Yên Phụ, Núi Đôi, có máy bay và tàu chiến yểm hộ, mở một trận tổng càn quét lên Hiệp Hòa nhằm phá hậu phương kháng chiến, chụp bắt các cơ quan tỉnh Bắc Ninh. Pháp bắn chết 14 người, đốt cháy 267 nóc nhà, cướp đi nhiều thóc và trâu bò.